BUL DỦNYANIṄ KÓRKI ADAM BALASI

 Qanday jaqsı, biradar,

                                                              Adamzattıń júregi,

                                                                          Bir adamdı bir adam,

                         Janday jaqsı kóredi.

                                                               (Ibrayım Yusupov)

                                                                 

        

         Insan tirishilik inám etilgen janlı tábiyat aǵzası. Bul dúnyada ózi úsh nárse janlı bolıp jaralǵan. Olar: adamzat, ósimlikler alemi hám haywanatlar dúnyası bolıp esaplanadı. Adamzat payda bolmaǵan dáwirlerde tek ǵana jırtqıshlar hám ósimlikler jasaǵan. Insan jaralǵannan keyin, dúnya pútkilley basqasha tús aldı. Yaǵnıy, adamnıń aqılıy ráwishte rawajlanıwı aqıbetinde zaman ózgere basladı. Olardıń oy-órisi, sana-sezimi ósiwi nátiyjesinde texnika-texnologiya jedellesti. Adamzat jaralıp, álemniń haywanlar arqasında joq bolıp ketiwiniń aldın aldı. Bul dúnyada tirishilik payda etip, onı qutqardı -desek asıra aytqan bolmaymız. Bul waqıyaǵa oy salıp kóriń! Jer betinde tek sanasız, jırtqısh haywanlar ómir súrmekte… Dúnya qanday bolar edi? Durıs, es-aqılsız, jırtqısh haywanlardıń kesirinde dúnya astan-kesten bolıp keter edi. Eger de adam bolsa, dúnya boladı, tirishilik baqıy bolıp, álem gúllep jasnaydı. Sonıń ushın da insan – tirishilik tiregi. Adam tuwılıp bul jarıq álemdi kórer eken, óz jaqınları, tuwǵan-tuwısqanları arasında jasap, ósedi. Shańaraq dep atalǵan muqaddes dárgaydıń nápesine beyimlesedi. Usı kishkene nárestelik dáwirinen-aq, aq-qara, jaqsı-jamandı bir-birinen ajıratıwdı úyrenedi. Úlkeyip, sırtqı dúnyanı tanıy baslaydı. Qálbi pák, kewlinde girbiń joq bala álemdi, hámme nárseni biliwge tırısadı. Onıń qızıǵıwshılıqlarınıń shegi bolmaydı.

         Doslıq – bul adamlar arasındaǵı jaqsı qarım-qatnastıń gózzal sáwlesi bolıp esaplanadı. Hátteki, bir awız sóz de doslardı bir-birinen qanshelli suwıtıp jiberedi. Ajıralmas, sadıq, háwes eterliktey doslar bir-birewleriniń súyenishi bolıp, awır awhallarında kewlin taba biledi. 

Bir adamdı bir adam,

Súyip qalar tanıssa,

Bir adamdı bir adam,

Saǵınadı alısta.

Ketse birew aradan,

Birew joqlap jılaydı,

Bir adamnan bir adam,

Barıp keńes soraydı –

dep jazadı qaraqalpaq poeziyasınıń bayteregi, klassik shayır I.Yusupov óz qosıq qatarlarında.  Durıs, shın doslar bir-birin joytıp izleydi. Olar bir-biriniń kórki, shırayı júzikke qas qoyǵanday bir-birin toltırıp turadı. Sonıń ushın da bárhama adam – adamnıń quyashı.

Adamlar bar hayran qalarlıq

Janı pida el múdáásına,

Ólgeninde belgi bolarlıq,

Tas qoyılmas hátte basına –

 dep jazadı T. Seytjanov.

                     Túrk tilles xalıqları ádebiyatınıń kórnekli wákili Yusup Has Hajip aytqanınday, «adamlar eki taypada: biri úyretiwshi, biri úyreniwshi. Eger adam bul eki taypaǵa da kirmese, ol haywan menen barabar». Adamlar bar, hayran qalarlıq, birewdiń miyneti arqalı dańq-ataqqa erisedi. Jumıstı basqası islep, sıylıqtı ózi aladı. Olar júredi hárdayım awırdıń ústi, jeńildiń astında. Adamlar bar aqkókirek, keńpeyil, kisiniń ayıbın óz moynına alıwǵa da tayar, óz jaqın insanı yaki shın dostı ushın hám haqıyqatlıq ushın gúresip, jan beriwden de qaytpaydı. Shayır I.Yusupov bul doslıqtı hám adamgershilikti tómendegishe bayanlaydı:

         Nápsin tıyıp nan berer,

         Tamırınan qan berer,

         Kereginde jan berer,

         Bir adamǵa bir adam.

DameSULTAN